Chełmsko Śląskie

Wieś w dolinie pomiędzy Górami Kruczymi a północnym krańcem Gór Stołowych – Zaworami. Istniała już na początku XIII stulecia jako czeska osada i bardzo szybko uzyskało prawa miejskie z rąk Wacława II Przemyślidy. W połowie XIV wieku miasteczko oraz przyległe dobra przeszły we władanie krzeszowskich cystersów, którzy byli właścicielami osady aż do likwidacji zakonu w 1810 roku. W 1426 roku Chełmsko, nie posiadające murów obronnych, splądrowali husyci. W XVI wieku ludność miasteczka zajęła się tym, z czego Chełmsko Śląskie jest znane do dziś – chałupniczym tkactwem. Z uprawianego na okolicznych polach lnu wyrabiano płótno i sukno, które sprzedawano. W roku 1580 cesarz Rudolf II z inicjatywy opata Kacpra II potwierdził prawa miejskie i przywileje Chełmska, które uzyskało prawo do tygodniowych targów (w środy) oraz dwóch jarmarków rocznie – w miesiącu lipcu (przed św. Małgorzatą) i październiku (na św. Urszuli). Innym zajęciem mieszkańców było piwowarstwo – po otrzymaniu od krzeszowskich opatów monopolu na sprzedaż piwa w parafii krzeszowskiej, , potwierdzonego przez Mikołaja VII w roku 1576, zrobili nawet zajazd zbrojny w Boże Narodzenie roku 1585, na okoliczne wsie, niszcząc lub wypijając znalezione zapasy. Skończyło się to ograniczeniem przywileju w roku następnym jedynie do wiejskich szynków (z 6-tygodniowym okresem wolnizny). W roku 1594 opat Kacper II, chcąc zakończyć spory między mieszkańcami domeny, wydał generalny statut obowiązujący wszystkich poddanych. Wymieniano w nim m.in. obowiązek powstrzymania się od pracy i hucznych zabaw w święta kościelne oraz należne daniny. Zakazywano grodzenia wód i polowania bez zezwolenia opata na zwierzynę na gruntach klasztornych, ale także m.in. przeklinania i hazardu oraz włóczenia się przez dziewczęta po karczmach po zmroku (oprócz tego istniał zakaz sprowadzania do miasta i goszczenia w nim ladacznic, złodziei i nierobów). Organizowano społeczności lokalne w tym np. jeśli chodzi o ochronę przeciwpożarową (co miało znaczenie po pożarze górnej części miasteczka w lipcu 1567 r.).

Widok na Chełmsko Śl. z Granicznego Grzbietu

Co ciekawe, ważnym ośrodkiem lokalnego życia społecznego był karczmy, w których organizowano zebrania towarzyskie np. wesela i sprzedawano obok napojów alkoholowych także chleb, mąkę, tłuszcze i inne produkty. W Chełmsku działał też cech rzeźników, który opat w roku 1584 r. zobowiązał do dostarczania mieszkańcom zdrowego mięsa na każdy cotygodniowy targ oraz każdą środę. W statutach cechy ppiekarzy zatwierdzonych przez opata zakazano sprzedawania fałszowanego lub przypalanego pieczywa. To gorszej jakości mogło być skonfiskowane przez rajców miejskich i przekazane ubogim. Podobne postanowienia zawierały statuty szewskie, zakazujące również nachalnej sprzedaży (poprzez wyjście szewca przed ławę) a także krawieckie. Początkowe lata wojny 30-letniej to niespokojny okres, podczas którego, 28 grudnia roku 1620 doszło do zabójstwa opata krzeszowskiego Marcina Clavei, za co miejscowość na kilka lat utraciła prawa miejskie. Jak wynika z dokumentów procesu przeprowadzonego latem 1628 roku mieszkańcy uczestniczący w zamachu, przypuszczalnie poduszczeni przez agitatorów popierających rebelię w Czechach przeciw Habsburgom, byli pod wpływem alkoholu. Zajście miało charakter bardzo gwałtowny – opat został zaatakowany zaraz po wjeździe do Chełmska i schronił się w domu burmistrza, do którego tłum oddał strzały i próbował wedrzeć się do środka. Gdy opat wydostał się oknem, został otoczony i osaczony w piwnicy, następnie pobity na śmierć a ciało sprofanowano. We wspomnianym procesie osiem osób, w tym miejscowego rzeźnika i młynarza uznano za winnych mordu i ścięto. Chełmsko zapłaciło również klasztorowi zadośćuczynienie pieniężne a dom, w którym osaczono opata zburzono jako przestrogę. Prawa miejskie przywrócono zaraz po procesie, w styczniu 1629 roku. Kolejne nieszczęścia dopisała wojna – w roku 1624 i 1633 zaraza spustoszyła okolicę, zaś zagrożenie ze strony żołnierzy przeciągających wojsk powodowało że uroczystości religijne i rodzinne organizowano w nocy. W ostatnim okresie wojny ciężcy dla mieszkańców byli zarówno Szwedzi generałów Torstensona i Wittenberga jak i cesarscy generałów Colloredo i Pompeya. Podpalenia, grabieże i kontrybucje nakładane z obu stron w okresie pochodu i leża wojsk były codziennością. Jeszcze po traktatach westfalskich kończących oficjalnie (1648) Szwedzi splądrowali krzeszowski klasztor i okolice (1649). Ze Śląska wycofali się dopiero na Zielone Świątki roku 1650.

Chełmsko Śląskie w 1-szej połowie XVIII wieku na rysunku F. Wernhera

Po wojnie następuje odbudowa miasta i znaczny rozwój miejscowego rzemiosła – pod koniec XVII wieku organizowano nawet dwa targi tygodniowo, na których handlowano tkackimi wyrobami. W roku 1686 doprowadzono do Chełmska wodociąg ze stoków Zaworów. W roku 1688 miasto nabyło także sztuczny zbiornik powyżej młyna. Na początku XVIII stulecia, w roku 1707 powstał zachowany do dziś za wyjątkiem jednego – Judasza zespół drewnianych podcieniowych domów tkackich zwany Dwunastoma Apostołami. W roku 1763 wraz ze sprowadzeniem z Bawarii tkaczy adamaszku zbudowano drewniano-murowany kompleks Siedmiu Braci, z których pozostał tylko jeden dom. Bunty tkaczy, na kanwie których swój noblowski dramat oparł Gerhart Hauptmann, nie ominęły również Chełmska Śląskiego. W 1793 z powodu zbyt wysokich cen przędzy wybuchły zamieszki, które szybko rozprzestrzeniły się na sąsiednie miejscowości – Lubawkę i Kamienną Górę.

Ryneczek w Chełmsku Śl.

Upadek tkactwa, a przy okazji miasteczka rozpoczął się w połowie XIX wieku. Mimo to w roku 1896 roku do Chełmska doprowadzono kolej z Kamiennej Góry oraz podjęto próby mechanizacji produkcji. Chełmsko Śląskie zaczęło wtedy obsługiwać ruch turystyczny, korzystając z bliskości Adrszpachu i Krzeszowa. Po II wojnie światowej Chełmsko utraciło prawa miejskie, dziś, będąc nieco zapomnianą, przygraniczną miejscowością z bogatą przeszłością, stara się o ich uzyskanie. Okazały barokowy kościół św. Rodziny, powstał opata Bernarda Rosy, (1670-82) na miejscu wcześniejszej budowli, górujący nad ryneczkiem z XVII-wiecznymi kamieniczkami, wąskie uliczki oraz przede wszystkim tkackie domki z izbą rzemiosła i możliwością nabycia resztek wyrobów miejscowych przędzalni, posiadają urok i przyciągają. Próby kultywacji tkackich tradycji napotykają trudności, m.in. w roku 2010 z powodu problemów finansowych nie odbył się coroczny sierpniowy Jarmark Tkaczy Śląskich. Przez Chełmsko Śląskie przebiega niebieski szlak turystyczny z Lubawki w Zawory.

Wnętrze kościoła w Chełmsku Śląskim