Miasto (ok. 16 tys. mieszkańców) położone na wzniesieniu nad Budzówką, w południowej części Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. Najpierw w rejonie skrzyżowania szlaków z Wrocławia do Pragi i z Nysy do Świdnicy powstały osady Sadlno (dzisiejsza część Ząbkowic), Przyłęk (Frankenberg) i Kozieniec (Loewenstein). Samo miasto Frankenstein, bo tak nazywały się wówczas Ząbkowice Śląskie, zostało lokowane w 2 połowie XIII wieku, pierwsza wzmianka o nim pochodzi bowiem z roku 1287. W roku 1298 Ząbkowice należące wówczas do księstwa świdnicko-jaworskiego otrzymały prawo składu soli i ołowiu (obowiązek sprzedaży tych towarów w mieście przez kupców) oraz prawo mili. Pierwotne umocnienia ziemno-drewniane zostały zastąpione w 1 połowie XIV wieku kamiennym murem, powstał wówczas również pierwszy miejscowy zamek. W latach 1325 i 1351 miasto otrzymało przywileje sądownicze. Wchodziło wówczas (od roku 1322) w skład księstwa ziębickiego, od 1336 zhołdowanego królowi Czech. Jednakże książę Bolko II ziębicki zastawił miasto pod pożyczkę, zaś w roku 1351 książę Mikołaj zwany Małym, jego następca sprzedał Ząbkowice królowi Karolowi IV Luksemburskiemu.
W roku 1428 miasto zdobyli i częściowo zniszczyli husyci, których łupem padł m.in. kościoły – farny i dominikański (por. niżej). Jedynie zamek oparł się taborytom. Po raz kolejny miasto ucierpiało podczas wojen o Śląsk prowadzonych między Jerzym z Podiebradów a królem Węgier Maciejem Korwinem. W roku 1468 sprzymierzeńcy Korwina zajęli i ograbili Frankenstein. W roku 1488, pod koniec panowania Macieja Korwina ponownie Węgrzy uderzyli na Ząbkowice, niszcząc do reszty zamek. W 2 połowie XV wieku Ząbkowice ponownie weszły w skład księstwa ziębickiego, wówczas dzierżonego przez ród Podiebradowiczów (potomków króla czeskiego Jerzego), a od roku 1524 stanowiły nawet stolicę tego księstwa. Wówczas odbudowano z ruin zamek, rozbudowano mury obronne. W roku 1569 księstwo ziębickie straciło samodzielność, a w Ząbkowicach pojawił się cesarski starosta.
Na początku 1606 roku w Ząbkowicach Śl. wybuchła epidemia dżumy, która objęła swym zasięgiem całe miasto i przedmieścia. Zmarło prawie 3000 osób, niemal połowa mieszkańców Frankensteinu. Jak domniemywano przyczyną zarazy była działalność miejscowych grabarzy. Podczas wojny trzydziestoletniej Ząbkowice dotknęły wielokrotne pochody wojsk obu stron przynoszące grabieże i zniszczenia. W momencie jej zakończenia w mieście pozostało zaledwie 100 domów. Po pokoju wrocławskim (1742) Ząbkowice wraz ze Śląskiem przeszły we władanie Prus, które urządziły tu komendaturę wojskową. W roku 1806 r. powstała tu drukarnia, od roku 1821 działała gazeta miejska, w roku 1815 przystąpiono do rozbiórki średniowiecznych fortyfikacji. W kwietniu 1858 potężny pożar spustoszył miasto, niszcząc m.in. ratusz i miejskie kamienice. Mimo to Frankenstein szybko odbudował się i dalej rozwijał – w tym samym roku doprowadzono linię kolejową z Jaworzyny Śląskiej, w roku 1863 miasto otrzymało oświetlenie gazowe, w roku 1874 połączenie kolejowe z Kamieńcem Ząbkowickim, w roku 1894 powstały wodociągi. W roku 1932 miasto po Ziębicach, stało się siedzibą powiatu (taką też funkcję pełni dziś).
Mimo pożaru w roku 1858 Ząbkowice Śląskie zachowały szereg zabytków. Pierwotny kościół i dom zakonny Dominikanów powstał w XIII wieku, wzmiankowano go w roku 1302. W roku 1428 kościół i klasztor spalili husyci, którzy przed Wielkanocą 1428 roku, idąc przez Śląsk i korzystając z nieobecności wojsk księstwa ziębickiego wtargnęli do miasta. Miasto opuściło wcześniej większość mieszkańców na wieść o pochodzie taborytów przez Otmuchów i Paczków, jednak w klasztorze pozostali sub-przeor Mikołaj, ojciec Jan Buda oraz diakon Andrzej Catoris. Zginęli oni z rąk husytów – ojca Jana rozsiekano, zaś subprzeora spalono na stosie z wyniesionych z kościoła obrazów i rzeźb. Diakon próbował wymknąć się z miasta, gdy schwytano go, przywiązano do bramy miejskiej i strzelano do niego z łuków.
Kościół i klasztor dominikański w Ząbkowicach Śl. w XVIII w. na rysunku F. Wernera
Równie straszny los spotkał pozostałych w mieście ząbkowiczan, którym nie udało schronić się w zamku. Liber consiliorum conventus Francosteinensis (f. 180, za:: Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 6, Wrocław 1871) czyli Księga klasztorna miejscowego zawiera krótki opis dramatycznych wydarzeń jakie miały miejsce w tym mieście tuż przed Wielkanocą Roku Pańskiego 1428: w Wielkim Tygodniu przybyli z Czech zbrojni husyci zajęli miasto (Kronika Zygmunta Rosicza podaje że miało to miejsce w sobotę przed Niedzielą Palmową), pustosząc kościoły i domostwa. 2 kwietnia “w dzień Męki Pańskiej spalony został brat Mikołaj Carpentarii, subprzeor tegoż konwentu, człowiek najświątobliszwego żywota, przy wejściu na cmentarz od husytów ten, który otwarcie głosił przeciw ich sekcie. Tego samego dnia, z tej samej przyczyny, zabili brata Jana Budę, siekąc go na kawałki. I innego brata – Andrzeja Cantorisa, diakona, zabili strzałą przed bramą wrocławską”. Wydarzenie odnotował również kontynuator kroniki franciszkanina Dytmara z Lubeki, wskazując że husyci zawlekli subprzeora na stos ze zniszczonych świętych wizerunków i spalili.
Ząbkowice Śląskie w XVIII wieku na rycinie F. Wernera
Relikwie dominikańskich męczenników przechowywano następnie w kościele. Ich część padła łupem Szwedów podczas wojny trzydziestoletniej, od 2004 roku znajdują się w nowym relikwiarzu. Po zniszczeniach wojen husyckich z inicjatywy króla Władysława Pogrobowca podjęto w latach 40-tych XV wieku odbudowę kościoła i klasztoru. Dominikanie pozyskiwali kolejne dobra, a w 1515 dokonano rozbudowy zespołu klasztornego. Kres pomyślności położyła szybko rozprzestrzeniająca się na Śląsku reformacja – w roku 1541 klasztor został zamknięty, a następnie przekazany miastu, w klasztorze urządzono zbór ewangelicki. Po upadku powstania w Czechach rozpoczętego w roku 1618 cesarz Ferdynand II nakazał zwrot duchowieństwu katolickiemu zabranych przez protestantów dóbr, wydając w roku 1629 edykt restytucyjny.
Na stałe dominikanie wrócili jednak do Ząbkowic dopiero po traktatach westfalskich. W roku 1655 rozpoczęto odbudowę zniszczonego w pożarze w roku 1632 kościoła i klasztoru. Prace przedłużały się, zaś w sierpniu 1688 część budowli uległa zawaleniu. Podjętą na nowo odbudowę zakończono dopiero w roku 1701, w roku 1714 dodano do zespołu wieżę. Uszkodzone w wyniku trzęsienia ziemi w styczniu 1737 roku budynki odbudowano rok później. W roku 1778 kościół ponownie ucierpiał wskutek pożaru od uderzenia pioruna. W roku 1810 król Prus Fryderyk Wilhelm III dokonał kasaty zakonu i mimo, że mieszczanie zadeklarowali wolę pozostawienia świątyni pod opieką katolików (ewangelików było wówczas w Ząbkowicach niecałe tysiąc osób na 8 tysięcy mieszkańców miasta), przekazano ją w roku 1815 protestantom, którzy w klasztorze urządzili pastorówkę i szkołę. Podczas pożaru w roku 1858 kościół uległ jedynie niewielkiemu zniszczeniu. Do dziś zachował się w barokowej bryle z 1 połowy XVIII wieku.
Kościół św. Anny
Trzynawowy kościół św. Anny stoi w miejscu dawnej świątyni z okresu lokacji miasta. Obecna gotycka budowla pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, jej budowę zakończono w roku 1415, stawiając w pobliżu wieżę dzwonnicy. Kościół uległ zniszczeniu podczas najazdu husytów w roku 1428, odbudowano go w latach 40-tych XV wieku i następnie – na początku XVI wieku po pożarze dachu w roku 1502. W roku 1538 kościół przejęli protestanci. W 2 połowie XVI wieku kościół otrzymał nowe sklepienie. Na podstawie edyktu cesarza Ferdynanda II w roku 1629 świątynia wróciła do katolików i otrzymała wezwanie św. Anny. We wrześniu 1632 wojska szwedzkie zajęły Frankenstein i przegnały miejscowego proboszcza, wrócił jednak w listopadzie wraz z wojskami cesarskimi. W roku 1646 kościół ponownie na krótko przejęli ewangelicy. W latach 30-tych XVIII wieku kościół otrzymał elementy barokowe. Na wyposażeniu znajdują się gotyckie rzeźby św. Anny oraz Madonny z Dzieciątkiem, a także Pieta w kaplicy św. Antoniego, renesansowy charakter mają nagrobek księcia Karola I Podiebradowicza z 1544 r. w tzw. kaplicy Kauffunga oraz XVI-wieczne epitafia, cenna jest piaskowcowa, bogato rzeźbiona ambona z roku 1616. Barokowy ołtarz główny pochodzi z początku XVIII stulecia, organy z roku 1731, chrzcielnica w bocznej kaplicy – z 2 połowy XVIII wieku. Przy kościelnym murze stoi ciekawy nepomuk z XVIII wieku, powstały jeszcze przed beatyfikacją czeskiego kapłana.
W dzielnicy Sadlno – dawnej wsi, starszej zresztą od Ząbkowic znajduje się barokowy kościół św. Jadwigi z lat 50-tych XVIII stulecia w miejscu dawnej, gotyckiej świątyni. Kościół prawosławny (dawny szpitalny) posiada gotyckie prezbiterium (z freskami z 2 połowy XIV wieku), pozostała część ma charakter barokowy. Z zabytków świeckich uwagę zwraca tzw. dom rycerza Kauffunga (w pobliżu Krzywej Wieży) – murowany, z końca XV wieku, najstarszy budynek mieszkalny w mieście. Dziś gości izbę pamiątek regionalnych. Jednym z pierwszych właścicieli domu był syn znanego raubrittera Zygmunta Kauffunga (tego z zamku Homole).
Plan Ząbkowic Śląskich (Frankenstein) autorstwa F. Wernera
Niewyjaśniony do końca charakter ma tzw. Krzywa Wieża – prawdopodobnie dawna XIV-wieczna basteja. Na początku XV wieku przerobiono ją na dzwonnicę sąsiedniego kościoła farnego. W roku 1598, kiedy to w Bardzie nastąpiło osunięcie się ziemi na stokach Bardzkiej Góry, wieża pochyliła się (nieco ponad 2 metry odchylenia od pionu przy 34 metrach wysokości wieży). Zniszczona w barokowej części szczytowej (por. ilustracja powyżej) podczas wielkiego pożaru w roku 1858 r. została odbudowana z dodaniem attyki w zwieńczeniu. Według tradycji fundamenty wieży mają posiadać podziemne pomieszczenie z domem rycerza Kauffunga.
W pobliżu centrum znajdują się pozostałości murów miejskich (najstarsze na odcinku ul. Grunwaldzka – ul. Prusa) z XIV wieku, odbudowanych po najeździe husytów oraz rozbudowanych pod koniec XVI stulecia. W południowo-zachodniej części ząbkowickiego wzgórza znajdują się ruiny zamku. Pierwsza warownia ząbkowicka pochodzi z końca XIII wieku i stanowiła element łańcucha twierdz wniesionych przez Bolka I świdnicko-jaworskiego na granicy księstwa. Przetrwał on najazd husycki, jednak uległ zniszczeniu w okresie wojen między Maciejem Korwinem a Jerzym z Podiebradów. W roku 1467 zamek zajęły wojska śląskie przy pomocy ciężkiej bombardy, po paru miesiącach – w lipcu Czesi odzyskali go. Rok później ponownie został zdobyty. W roku 1488 wojska Macieja Korwina dopełniły dzieła zniszczenia. W 1 połowie XVI wieku na jej podwalinach powstało z inicjatywy Karola I Podiebradowicza renesansowe założenie obronne.
Podczas wojny trzydziestoletniej warownia przechodziła kilkukrotnie z rąk do rąk. Największe straty poniesiono tuż przed końcem wojny w roku 1646, kiedy to pod koniec czerwca wojska cesarskie wystąpiły przeciw dzierżącym Frankenstein Szwedom. Austriacy pod dowództwem Rajmunda, hrabiego Montecuccoli nadciągnęli od strony Srebrnej Góry, pustosząc okoliczne wsie. W odpowiedzi komendant szwedzki nakazał spalić i zburzyć przedmieścia celem oczyszczenia przedpola. Szwedzi śmiałą wycieczką zaskoczyli straż przednią przeciwnika, liczyli również na odsiecz, która miała nadejść od strony Dzierżoniowa (Rychbachu). 2 lipca rozpoczęto ostrzał artyleryjski zamku, głównie ze wzgórza w Sadlnie, 5 lipca podjęto nieudany szturm, 7 lipca zajęto zewnętrzny pierścień umocnień. Podjęto również prace inżynieryjne – minerskie, wzywając po ich zakończeniu w dniu 13 lipca obrońców do kapitulacji. Ta nastąpiła, po czym zwycięzcy przystąpili do niszczenia zamkowych murów, po czym warownię podpalono. Ruiny uległy następnie dalszej dewastacji z rąk okolicznych mieszkańców. Próby prac przy odbudowie zamku na początku XVIII wieku nie zakończyły się powodzeniem, w roku 1784 pozostałość po zamku dotknął pożar. Z kolei po pożarze miasta w roku 1858 zasypano fosę zamkową – gruzem z pogorzelisk ząbkowickich zabudowań.
W zamku działało w okresie międzywojennym muzeum, sala teatralna i schronisko młodzieżowe, którym przez pewien okres gospodarzyło… Hitlerjugend. W czerwcu 1646 kolejny pożar dotknął pozostałości zamku. W latach 50-tych i 60-tych prowadzono prace zabezpieczające ruiny. Dziś obiekt niestety niszczeje i jest oficjalnie zamknięty z uwagi na ryzyko zawalenia. Na ząbkowickim rynku stoi neogotycki budynek ratusza projektu Alexisa Langera z okresu po wielkim pożarze w roku 1858 z wykorzystaniem fundamentów poprzednich budowli. Z Ząbkowic prowadzą szlaki turystyczne we Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie – zielony z Gilowa na Brzeźnicę (Kozie Chrzepty), niebieski do Henrykowa przez Muszkowicki Las Bukowy oraz żółty z Barda na Stoleckie Skałki.
